νεφέλωμα

(Αστρον.). Η χρήση του τηλεσκόπιου στην παρατήρηση του ουρανού επέτρεψε στους αστρονόμους να ανακαλύψουν σε πολλά σημεία του ουράνιου θόλου μερικούς ιδιάζοντες διάχυτους σχηματισμούς, με διάφορα σχήματα και διαστάσεις, ελαφρά φωτεινούς και λευκού χρώματος. Στους σχηματισμούς αυτούς, εξαιτίας της λευκάζουσας και διάχυτης εμφάνισης τους δόθηκε το όνομα του ν. Όταν αργότερα έγινε δυνατή η εφαρμογή και στα ν. των φωτομετρικών και φασματοσκοπικών μεθόδων για να μετρηθούν οι αποστάσεις, όπως στους απλανείς αστέρες, διαπιστώθηκε ότι τα ν. εμφανίζονται σε δυο κατηγορίες: στη μία ανήκουν εκείνα που παρουσιάζουν φάσμα όμοιο με το φάσμα των αερίων και βρίσκονται σε σχετικά μέτριες αποστάσεις από τη Γη· στην άλλη ανήκουν εκείνα που παρουσιάζουν φάσμα όμοιο με το φάσμα των αστέρων, δηλαδή συνεχές διακοπτόμενο από σκοτεινές γραμμές, και βρίσκονται σε πολύ μακρινές αποστάσεις. Τα ν. της πρώτης κατηγορίας αποτελούν γενικά μέρος του δικού μας Γαλαξία και λέγονται «γαλαξιακά», ενώ της δεύτερης κατηγορίας λέγονται «εξωγαλαξιακά» και βρίσκονται σε αποστάσεις που υπερβαίνουν τις διαστάσεις του Γαλαξία μας. Τα ν. αυτά, όταν παρατηρούνται με τηλεσκόπιο, φαίνονται να αναλύονται σε πλήθος φωτεινών αστέρων. Γαλαξιακά ν. Τα ν. αυτά είναι νέφη μεσοαστρικής ύλης και διακρίνονται σε φωτεινά και σε σκοτεινά. Τα φωτεινά ν. έχουν ακανόνιστο σχήμα και φωτίζονται από το φως που εκπέμπεται από έναν γειτονικό αστέρα, ενώ διακρίνονται σε πλανητικά και σε διάχυτα. Τα σκοτεινά ν. δεν είναι άμεσα ορατά, αλλά η ύπαρξή τους γίνεται αντιληπτή από το ότι αποκρύπτουν τους αστέρες που βρίσκονται πίσω τους και επίσης από τις σκοτεινές περιοχές του Γαλαξία, που οφείλονται στο ότι δε φαίνονται αστέρες, ακριβώς επειδή υπάρχουν σκοτεινά ν. τα οποία τους αποκρύπτουν. Τα ν. είναι σώματα αφάνταστα αραιά. Η μέση πυκνότητά τους μόλις φτάνει σε μερικές χιλιάδες ατόμων κατά κυβικό εκατοστό, δηλαδή είναι αραιότερη και από το πιο τέλειο κενό που μπορούμε να πετύχουμε με εργαστηριακά μέσα. Το πραγματικό πλήθος των ν. δεν είναι εύκολο να προσδιοριστεί γιατί διακρίνονται δύσκολα στον ουρανό, δεδομένου ότι πολλά φαίνονται ως μεταβλητά διάχυτα φωτεινά νέφη. Μέχρι στιγμής γνωρίζουμε μόλις περί τα εκατό φωτεινά ν. και λίγο περισσότερα σκοτεινά. Αναμφισβήτητα όμως ο αριθμός τους πρέπει να είναι πολύ μεγαλύτερος. Οι διαστάσεις των ν. είναι ποικίλες: οι διάμετροί τους μπορούν να φτάσουν και τα 30 παρσέκ, ενώ οι αποστάσεις τους από το ηλιακό μας σύστημα φτάνουν σε μερικές εκατοντάδες παρσέκ. Η μάζα ενός ν., παρά την αραιότητά του, μπορεί να φτάσει από 1 ως 10 φορές τη μάζα του Ήλιου. Τα ν. παρουσιάζουν δικές τους εσωτερικές κινήσεις της τάξης των 10 χλμ. /δ. αλλά στο σύνολό τους κινούνται με ταχύτητα που προσεγγίζει την ταχύτητα των αστέρων, δηλαδή με 20 χλμ. /δ. Τα φάσματα των ν. συγκρινόμενα μεταξύ τους παρουσιάζουν μερικές χαρακτηριστικές διαφορές, που μας επιτρέπουν να τα ταξινομήσουμε σε δύο τύπους: σε ν. ανάκλασης και σε ν. εκπομπής. Στα ν. του πρώτου τύπου ο φωτισμός προέρχεται καθώς το φως ενός γειτονικού αστέρα ανακλάται στα σωματίδια της μεσοαστρικής ύλης. Όταν όμως ο γειτονικός αστέρας είναι πολύ θερμός, ανήκει δηλαδή σε φασματικό τύπο που προηγείται του Β15, η ισχυρή υπεριώδης ακτινοβολία του διεγείρει τα υλικά του ν. μέχρι φωτοβολίας, εξαιτίας της οποίας προκαλείται εκπομπή ορατών ακτινοβολιών. Αυτά είναι τα ν. εκπομπής, των οποίων η ακτινοβολία οφείλεται στην παρουσία αερίων προπάντων υδρογόνου, οξυγόνου, αζώτου, ηλίου κ.ά. Η διάκριση μεταξύ των δύο αυτών τύπων δεν είναι πάντοτε ευχερής, γιατί συχνά και στους δύο τύπους των ν. παρατηρούνται να συνυπάρχουν και τα δύο χαρακτηριστικά στοιχεία- στην περίπτωση αυτή το ν. παίρνει την ονομασία του από τον επικρατέστερο τρόπο του φωτισμού του. Τα σπουδαιότερα από τα φωτεινά ν. είναι το ν. του Ωρίωνα, του οποίου η διάμετρος είναι περίπου 10 έτη φωτός και απέχει από τη Γη περίπου 1.000 έτη φωτός (είναι αρκετά φωτεινό ώστε να είναι ορατό και με γυμνό οφθαλμό)· το ν. του Κύκνου, που φαίνεται σαν μια ασημένια φωτεινή χνουδωτή εσάρπα, καθώς και τα τρία ν. του Τοξότη. Η θερμοκρασία των ν. είναι της τάξης των θερμοκρασιών των απλανών αστέρων, δηλαδή περίπου 20.000°C - επειδή τα ν. αποτελούνται σχεδόν από αέρια αφάνταστα αραιά, με τον όρο θερμοκρασία εννοούμε τη μέση κινητική κατάσταση των ατόμων των αερίων που τα αποτελούν. Ο φασματικός τύπος των γαλαξιακών ν. σημειώνεται με το λατινικό γράμμα Ρ, δίπλα στο οποίο γράφουμε έναν αριθμό, από 1 ως 10, για να σημειώσουμε τον βαθμό διέγερσης. Με τον αριθμό 10 υποδηλώνεται μικρότερη διέγερση. Τα ν. που παρουσιάζουν μεγαλύτερη διέγερση είναι τα πλανητικά· μικρότερη διέγερση παρουσιάζει το ν. των Πλειάδων, του οποίου η διέγερση σημειώνεται Ρ10. Τα σκοτεινά ν. φαίνονται σαν μαύρες σκοτεινές μάζες που αποκρύπτουν όσους αστέρες βρίσκονται πίσω από αυτά. Αποτελούνται - εκτός από αέρια - και από κοσμικό κονιορτό, και πιθανότατα περιέχουν και μετεωρίτες. Απέχουν από το ηλιακό μας σύστημα μερικές εκατοντάδες έτη φωτός και πολλά από αυτά παρουσιάζουν μεγάλο αστρονομικό ενδιαφέρον· στα ν. αυτά περιλαμβάνεται η Κεφαλή Ίππου, που φαίνεται στον Ωρίωνα, οι σάκκοι του άνθρακα, που βρίσκονται στο νότιο ημισφαίριο, στην περιοχή του Σταυρού του Νότου, και απέχουν περίπου 500 έτη φωτός. Ιδιαίτερη σημασία παρουσιάζει το μεγάλο σκοτεινό ν. που φαινομενικά χωρίζει τον Γαλαξία σε δύο μεγάλους κλάδους μεταξύ των αστερισμών του Κύκνου και του Κενταύρου. Τα πλανητικά ν. έχουν σχήμα δακτυλίου, με έναν αστέρα περίπου στο κέντρο, σε πολύ υψηλή θερμοκρασία (100.000 – 200.000°C), που προκαλεί τη διέγερσή τους. Τα ν. συνίστανται από συγκροτήματα αερίων, που βρίσκονται σε συνεχή εκτόνωση και συνεπώς σε αραιότατη κατάσταση. Ο κεντρικός αστέρας που προκαλεί τη διέγερση τους προφανώς θα είναι ένας πρώην νόβα, και ίσως να είναι και η αιτία του σχηματισμού τους. Η αδιάκοπη όμως επέκταση τους στον χώρο με ταχύτητες που μπορούν να υπερβούν και τα 1.000 χλμ. /δ ίσως σε ένα απώτατο μέλλον να προκαλέσει και τον αφανισμό τους, δεδομένου ότι τα ήδη αραιότατα υλικά τους γίνονται συνεχώς αραιότερα. Εξωγαλαξιακά ν. Τα ν. αυτά βρίσκονται πέρα από το Γαλαξία, έχουν σχεδόν όλα σχήμα σπειροειδές και αναλύονται ως αστρικά συγκροτήματα που απομακρύνονται από τη Γη με όλο και μεγαλύτερη ταχύτητα. Τα εξωγαλαξιακά ν. αποτελούν συστήματα όμοια με τον Γαλαξία μας (πρόκειται δηλαδή για γαλαξίες) - όλα τα εξωγαλαξιακά ν. όταν παρατηρηθούν με το τηλεσκόπιο, αναλύονται σε χωριστά αντικείμενα όμοια με εκείνα που ανευρίσκονται στο Γαλαξία, δηλαδή σε αστέρες, υπεργίγαντες, κηφείδες, νόβα, αστρικά σμήνη, μεταβλητούς αστέρες και άλλα. Το πλησιέστερο εξωγαλαξιακό ν. είναι της Ανδρομέδας, που απέχει περίπου 2,7 εκατομμύρια έτη φωτός· είναι ορατό με γυμνό οφθαλμό, είναι 4ου μεγέθους και καταγράφηκε για πρώτη φορά τον δέκατο αιώνα από τον Πέρση αστρονόμο Al Sufi. Για πρώτη φορά παρατηρήθηκε με τηλεσκόπιο το 1611 ή 1612 από τον Σίμον Μάριους. Αν και ως τώρα γνωρίζουμε περίπου δύο εκατομμύρια σπειροειδή ν., πρέπει ωστόσο να είμαστε βέβαιοι ότι ο αριθμός τους είναι εκπληκτικά μεγαλύτερος, δηλαδή πάνω από δύο δισεκατομμύρια. Ο Έντγουιν Χαμπλ ταξινόμησε τους γαλαξίες σε διαφόρους τύπους, ανάλογα με το σχήμα τους. Τα 18% έχουν σχήμα ελλειπτικό και τα σημειώνουμε με το ψηφίο Ε, το οποίο ακολουθείται από έναν αριθμό 1 - 10 ανάλογα με τον βαθμό της πλάτυνσής τους, όπως διακρίνονται στο τηλεσκόπιο· η λαμπρότητά τους μειώνεται από το κέντρο προς την περιφέρεια. Περισσότερα από τα 50% παρουσιάζουν σχήμα σπειροειδές - οι βραχίονες της σπείρας έχουν πολύ διαφορετικά μεγέθη. Τα ν. αυτά κατατάσσονται με το ψηφίο S, που ακολουθείται από ένα από τα τρία γράμματα a, b, ή c, ανάλογα με το μέγεθος του κεντρικού πυρήνα και του ανοίγματος των βραχιόνων. Περίπου το 30% αποτελούν τα λεγόμενα σπειροειδή ραβδωτά ν., γιατί ο πυρήνας τους παρουσιάζει έντονες σκοτεινές γραμμές - οι βραχίονες στα ν. αυτά μπορούν να απομακρύνονται από τον κεντρικό πυρήνα αρχικά ακτινικά, αλλά μετά να κάμπτονται σε σχήμα σπείρας και να ενώνονται σε κλειστό κύκλο. Τα ν. αυτά κατατάσσονται με τα ψηφία SB και μπορεί να είναι τύπου α, με βραχίονες σε σχήμα τελείως κλειστό, τύπου b, με βραχίονες σε σχήμα σπείρας και τύπου c, με βραχίονες μικρούς, σε σχήμα S και με πυρήνα επίσης μικρό. Υπάρχει ακόμα και ένας μικρός αριθμός (2 - 3%) των ν. αυτών με σχήμα ακανόνιστο, που λέγονται «ανώμαλα» και σημειώνονται με τα γράμματα Ιr (= Irregular), στα οποία φαινομενικά δεν διακρίνονται ούτε βραχίονες ούτε πυρήνας. Δυσκολίες παρουσιάζονται στον υπολογισμό των διαστάσεων των γαλαξιακών συστημάτων. Γενικά μπορούμε να αποδώσουμε σε αυτά διαστάσεις με διαμέτρους της τάξης των 2.000 έως 50.000 παρσέκ, δηλαδή διαστάσεις περιλαμβανόμενες στα όρια του Γαλαξία μας, ο οποίος παρουσιάζει διάμετρο περίπου 20.000 παρσέκ και αποτελεί ένα σύστημα αρκετά μεγάλων διαστάσεων. Τα ν. εκτελούν περιστροφική κίνηση, ανάλογη με του Γαλαξία και έχουν περίπου την αυτή περίοδο. Η μάζα τους ανέρχεται σε 10⁹ έως 10¹¹ φορές μεγαλύτερη από τη μάζα του Ηλίου και συνήθως οι λαμπρότεροι αστέρες φαίνονται συγκεντρωμένοι προς τον πυρήνα, ενώ οι λιγότερο λαμπροί και η μεσοαστρική ύλη αυξάνονται αισθητά προς τα έξω. Όπως τους αστέρες, έτσι και τα ν. μπορούμε να τα υποδιαιρέσουμε σε κανονικά (που αποτελούν την πλειοψηφία), σε γίγαντες (όπως ο Γαλαξίας) και σε νάνους. Ένας κανονικός γαλαξίας, καθώς προκύπτει, έχει διάμετρο περίπου 8.000 παρσέκ και αποτελείται περίπου από δέκα δισεκατομμύρια αστέρες. Όσο αυξάνεται η απόσταση, η μέση πυκνότητα των γαλαξιακών συστημάτων φαίνεται ότι μειώνεται. Η μείωση όμως αυτή θεωρείται φαινομενική, οφειλόμενη σε διάφορα σύμπλοκα φαινόμενα, τα οποία τείνουν να καταστήσουν τους γαλαξίες αυτούς λιγότερο εμφανείς. Αν θεωρήσουμε ότι υφίσταται στον χώρο μια ομοιόμορφη κατανομή, όπως πράγματι προκύπτει, μέσα στα έως τώρα εξευρεθέντα όρια των 300 εκατομμυρίων ετών φωτός, βρίσκουμε ότι η μέση απόσταση μεταξύ δύο ν. είναι περίπου 800 χιλιοπαρσέκ, δηλαδή 100 φορές η ισημερινή διάμετρος των κανονικών ν.. Τα εξωγαλαξιακά ν. εμφανίζουν μια έκδηλη τάση προς συνένωση – γι’ αυτό παρατηρούνται διπλά, τριπλά και πολλαπλά συστήματα συνενωμένα σε ομάδες ή σμήνη. Περίπου τα μισά από τα γνωστά ν. φαίνονται μεμονωμένα στον χώρο. To ν. της Κόμης π.χ., περιλαμβάνει πάνω από χίλια ν. και το ν. της Παρθένου, που απέχει από επτά έως οκτώ εκατομμύρια έτη φωτός, αποτελείται από περισσότερα των 2.500 μέλη. Όσο μεγαλύτερη είναι η πυκνότητα των ν. τόσο μεγαλύτερος είναι ο αριθμός των ελλειπτικών ν. Έως τώρα δεν έχει διαπιστωθεί στα σμήνη ούτε ομαδική κίνηση ούτε αν εκτελούν τη συνήθη γενική περιστροφική κίνηση. Ο Γαλαξίας μας αποτελεί μέρος ενός αστρικού συγκροτήματος του σύμπαντος, που καλείται Τοπικό σύστημα και περιλαμβάνει δεκατρείς γνωστούς γαλαξίες και πιθανώς άλλους εννέα. Η μορφή του Τοπικού συστήματος είναι ένα επίμηκες ελλειψοειδές, του οποίου ο μεγάλος άξονας φτάνει στο ένα εκατομμύριο έτη φωτός, ενώ ο μικρότερος περίπου στο μισό, και το πάχος του ανέρχεται στα 200.000 – περίπου 300.000 έτη φωτός - το κέντρο του κείται προς την κατεύθυνση του ν. της Ανδρομέδας, που απέχει περίπου 500.000 έτη φωτός από τον Γαλαξία. Τα φωτεινά νεφελώματα έχουν ακανόνιστο σχήμα, και φωτίζονται από το φως που εκπέμπεται από έναν γειτονικό αστέρα. Πρότυπο φωτεινού νεφελώματος του γαλαξία (Μεγάλο νεφέλωμα του Ωρίωνα), σε φωτογραφία του 1939, με τηλεσκόπιο 0,91 μ. του αστεροσκοπείου Μπικ? το νεφέλωμα αυτό, που απέχει περίπου 1.000 έτη φωτός από τη Γη, έχει διάμετρο περίπου 10 έτη φωτός και είναι ορατό με γυμνό οφθαλμό. Τα εξωγαλαξιακά νεφελώματα είναι γενικά σπειροειδούς τύπου και κάθε ένα από αυτά αποτελεί ένα σύστημα όμοιο με το γαλαξία μας? στη φωτογραφία, νεφέλωμα σπειροειδούς τύπου (Μ 35 του Κυνηγετικού Κύνα). Αντανάκλαση του νεφελώματος των Πλειάδων. Τύπος ινώδους νεφελώματος (NGC 6960 του Κύκνου)? η φωτογραφία πάρθηκε το 1921 με το τηλεσκόπιο 2,54 μ. του όρους Γουίλσον. Διάταξη των σφαιρωτών σμηνών ως προς τον μεσημβρινό επίπεδο του γαλαξία μας που περνά από τον Ήλιο (Τζ. Σ. Πλάσκετ, 1935).

* * *

το

1. το αποτέλεσμα τού νεφελώνομαι

2. αστρον. α) όρος που χρησιμοποιήθηκε παλαιότερα για να δηλώσει κάθε ουράνιο αντικείμενο έξω από το ηλιακό σύστημα το οποίο φαίνεται σαν λαμπρή ή σκοτεινή περιοχή, σε αντιδιαστολή με τα σημειακά είδωλα τών αστέρων

β) φρ. i) «γαλαξιακά νεφελώματα» — μάζες αερίων, με ίχνη από στερεά σωματίδια, οι οποίες εμφανίζονται σαν σκοτεινές ή λαμπρές περιοχές στον ουράνιο θόλο, ακανόνιστου συνήθως σχήματος, και που βρίσκονται μέσα στα όρια ενός γαλαξία

ii) «εξωγαλαξιακά νεφελώματα» — οι γαλαξίες

3. μτφ. καθετί το θολό, ασαφές, συγκεχυμένο και δυσδιάκριτο.

[ΕΤΥΜΟΛ. < νεφελούμαι. Η λ. μαρτυρείται από 1882 στον Γ. Χ. Παπαγεωργίου].